Η συγκινησιακή επένδυση του καπνίσματος στην Εφηβεία.

Το κάπνισμα είναι ίσως από τις πιο επικίνδυνες συμπεριφορές του σύγχρονου ανθρώπου. Οι βλαπτικές επιδράσεις του τόσο στην ανθρώπινη υγεία όσο και στην ποιότητα της ζωής είναι πλέον τεκμηριωμένη από πολύχρονες έρευνες που ξεκίνησαν περίπου στη δεκαετία του 1960 όταν η παγκόσμια ιατρική κοινότητα άρχισε να συσχετίζει τη χρήση του τσιγάρου με βλαπτικές συνέπειες στη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού.

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ.) το κάπνισμα προκαλεί 4 φορές πρώιμους θανάτους από ότι προκαλούν τα τροχαία ατυχήματα. Επίσης ο ίδιος Οργανισμός αναφέρει ότι έως το 2020 ο αριθμός των θανάτων λόγω της χρήσης καπνού μόνο στην Ευρώπη, αναμένεται να φτάσει τα 2.000.000 άτομα.

Το κάπνισμα ως μια εγκατεστημένη πρακτική των ενηλίκων, αποτελεί μια από τις τυπικότερες μορφές εξάρτησης από ουσίες αν και γενικότερα συνεχίζει να υπάρχει η επικίνδυνη αντίληψη ότι o καπνός και τα οινοπνευματώδη δεν εμπίπτουν στην κατηγορία των εξαρτησιογόνων ουσιών αν και αποδεδειγμένα προκαλούν και σωματική και ψυχολογική εξάρτηση. Συγκεκριμένα το έτος 2000 το Royal College Physicians δημοσίευσε μία έκθεση η οποία καταλήγει ότι το τσιγάρο έχει υψηλή απόδοση μηχανισμού απελευθέρωσης νικοτίνης και είναι τόσο εθιστική ως ναρκωτικό, όπως η ηρωίνη ή η κοκαΐνη. Επίσης διάφοροι ερευνητές και επιστήμονες αποκαλούν αυτές τις νόμιμες ουσίες <<πύλες εισόδου στις παράνομες>> γιατί είναι κοινωνικά αποδεκτές (υπάρχουν μέσα στην κουλτούρα και την παράδοση της ενηλικίωσης) και είναι επίσης πολύ εύκολα προσβάσιμες (συνήθως υπάρχουν στα περισσότερα σπίτια).

Η μύηση στη χρήση τσιγάρου όπως συμβαίνει και με τις άλλες ουσιοεξαρτήσεις (αν και προηγείται των υπολοίπων ) συντελείται κυρίως στα πρώτα χρόνια της εφηβείας. Σύμφωνα με την τελευταία πανελλαδική έρευνα του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγιεινής η οποία υλοποιήθηκε το 2011 σε 683 σχολεία με την συμμετοχή 37040 μαθητών ηλικίας 13-19 ετών στην οποία συμμετείχε και το Κέντρο Πρόληψης Χανίων, το 4.5% των ελλήνων μαθητών ηλικίας 13 ετών δηλώνουν ότι έχουν καπνίσει τον τελευταίο μήνα. Επίσης διαπιστώθηκε ότι ένας στους πέντε εφήβους ηλικίας 13-19 ετών ποσοστό 20,3% έχει καπνίσει τον τελευταίο μήνα, ενώ ένας στους εφτά εφήβους είναι συστηματικός καπνιστής (το 14,1% καπνίζει τουλάχιστον ένα τσιγάρο καθημερινά ). Μετά δε την ολοκλήρωση της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης το 51% των εφήβων καπνίζει συστηματικά, ενώ το ένα τρίτο αυτών καπνίζει πάνω από δέκα τσιγάρα την ημέρα. Όσον αφορά στο νομό μας στην ίδια έρευνα καταγράφεται ότι ένας στους δέκα μαθητές ποσοστό 10,7% καπνίζει τουλάχιστον ένα τσιγάρο καθημερινά , ενώ ένας στους 7 έχει καπνίσει τον τελευταίο μήνα ποσοστό 16,1%.

Με βάση και τα παραπάνω στοιχεία υπάρχει πλέον η γενική ομολογία από τους ερευνητές και τους επιστήμονες που ασχολούνται με το θέμα ότι η αντικαπνιστική μάχη χρειάζεται να κερδισθεί στα χρόνια της έναρξής της - που ταυτίζεται με την εφηβεία - πριν δηλαδή εγκαθιδρυθεί η εξάρτηση. Για να μπορέσουμε να δράσουμε αποτελεσματικά σε επίπεδο πρόληψης και αντιμετώπισης χρειάζεται εκτός από τους κοινωνικούς παράγοντες (κοινωνική αποδοχή, πρότυπα, διαφήμιση, τελετουργία ενηλικίωσης κ.α.) να κατανοήσουμε και τους ψυχολογικούς παράγοντες που διέπουν και χαρακτηρίζουν τα χρόνια της εφηβείας και που κατά ένα μεγάλο βαθμό ενισχύουν τη σχέση των εφήβων με το τσιγάρο.

Δεν είναι καθόλου τυχαία η φράση<< η κρίση της εφηβείας>> που χρησιμοποιούμε συχνότατα όταν αναφερόμαστε σε αυτήν την περίοδο της ανάπτυξης. Η έννοια της κρίσης της εφηβείας αναφέρεται σε μια προσωρινή αποδιοργάνωση του ψυχισμού. Ίσως ο όρος <<μετάλλαξη>> που χρησιμοποίησε η Φ. Ντολτό είναι πιο αντιπροσωπευτικός καθώς μιλάμε για την πορεία της αλλαγής από την παιδικότητα στην ενηλικίωση και όπως κάθε αλλαγή έτσι και αυτή εμπεριέχει δυσκολίες και αμφιθυμικά συναισθήματα. Πρόκειται για μια εποχή μεταβατική, που χαρακτηρίζεται τόσο από αστάθεια, παρορμητικότητα, ρευστότητα όσο και από δημιουργικότητα και εφορία.

Κατά τη διάρκεια διαμόρφωσης της ταυτότητάς του, το νεαρό άτομο δανείζεται στοιχεία τόσο από την οικογένεια όσο και από το σχολείο και τον κοινωνικό του περίγυρο. Οι σχέσεις του εφήβου με τους γονείς παραμένουν καθοριστικές, αν και τις περισσότερες φορές οι ίδιοι οι έφηβοι θέλουν να τις παρουσιάζουν ως αδιάφορες χωρίς τελικά να ευσταθεί αυτό. Οι προσδοκίες των γονιών και τα ιδανικά που από πολύ νωρίς έχουν δημιουργήσει για τα παιδιά τους γίνονται αντικείμενο άλλοτε ταύτισης κι άλλοτε διαμάχης και σύγκρουσης μέσα στην οικογένεια. Αρκετοί έφηβοι έχουν μια τάση φανερά ή μη να αμφισβητούν τους γονείς τους και ό,τι μέχρι τώρα θεωρούσαν δεδομένο με στόχο τη δική τους αποδέσμευση και ανεξαρτητοποίηση. Καθώς ο εαυτός τους αλλάζει και αποκτά νέες δυνατότητες, νιώθουν μεγάλη εσωτερική ανάγκη να αναμετρηθούν με τους φορείς εξουσίας σε διάφορα επίπεδα έτσι ώστε να κατακτήσουν τα δικά τους όρια και τη δική τους ατομικότητα Αυτή η συμπεριφορά δεν αναπτύσσεται στους εφήβους χωρίς κόστος. Ανασφάλεια, αμφιβολία, αμφιθυμία, φόβος είναι τα συναισθήματα που δυσκολεύουν τον έφηβο σε αυτή την πορεία. Οι συγκρούσεις, οι οποίες είναι αναπόφευκτες σε όλες τις ανθρώπινες σχέσεις, δεν είναι πάντα αρνητικές. Αντίθετα μπορούν να γίνουν πεδίο εκτόνωσης της έντασης, λύσης παρεξηγήσεων και ανασυγκρότησης του δεσμού και της επικοινωνίας, όταν μεταξύ των δύο μερών υπάρχει κατανόηση και διάθεση σύγκλισης η οποία πηγάζει από το κλίμα εμπιστοσύνης που έχει ήδη καλλιεργηθεί τα χρόνια που προηγούνται της εφηβείας. Σε ψυχικό επίπεδο, ο νεαρός έφηβος αρχίζει να αναγνωρίζει πως οι γονείς του δεν είναι παντοδύναμοι όπως νόμιζε όταν ήταν παιδί, και αυτό του προκαλεί αντιφατικά συναισθήματα. Ένα από τα σημαντικότερα και πιο οδυνηρά ψυχικά έργα της εφηβείας είναι η απαλλαγή από την αυθεντία των γονιών, γράφει ο Φρόιντ στις αναφορές του για την εφηβεία.

Ταυτόχρονα με την επιθυμία ανεξαρτητοποίησης υπάρχει και η άρνηση, η δυσκολία του εφήβου να εγκαταλείψει την παιδική του ηλικία. Με αυτή την έννοια η εφηβεία θεωρείται ως μια περίοδος διαδικασίας πένθους. Ο έφηβος αφήνει μια θέση για να πάρει μια άλλη. Από παιδί γίνεται ενήλικος. Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα ο έφηβος ζει πολλά καινούργια πράγματα. Αυτό είναι γοητευτικό αλλά ταυτόχρονα προκαλεί φόβο, ανασφάλεια ρευστότητα αμφιθυμία όπως καθετί καινούργιο στη ζωή μας. Οι άλυτες ενδοψυχικές συγκρούσεις ή αυτές που βρίσκονται σε διαπραγμάτευση συνειδητές ή ασυνείδητες εκδηλώνονται στη συμπεριφορά, στις σχέσεις, στον τρόπο που μιλά ή δε μιλά ο έφηβος για αυτό που του συμβαίνει. Μια από τις βασικές αλλαγές που αρκετοί έφηβοι εμφανίζουν στη συμπεριφορά τους είναι η αδιάκοπη διαμαρτυρία πως δεν τους καταλαβαίνουν καθώς και η προτίμησή τους να μένουν συνέχεια μόνοι τους. Η καταθλιπτικότητα αυτή, με την έννοια του πένθους, είναι μέρος της διαδικασίας κάθε σημαντικής αλλαγής της ζωής. Εξάλλου ο έφηβος θρηνεί όχι μόνο την παιδική του ηλικία την ξενοιασιά, την φροντίδα από τους γονείς, το παιχνίδι αλλά και το σώμα που αλλάζει καθώς και η εικόνα των σημαντικών και παντοδύναμων γονιών που τον συνόδευαν έως τώρα. Η χαρά της ανακάλυψης του κόσμου από τη μια και η ανάγκη για υποστήριξη στο φόβο και την ένταση που του προκαλούν όλες αυτές οι πρωτόγνωρες καταστάσεις, κάνουν τον έφηβο να επενδύει ιδιαίτερα στις σχέσεις με τους φίλους του, με τους οποίους συχνά ταυτίζεται έντονα και αποτελούν για αυτόν ένα "βοηθητικό εγώ". Χρησιμοποιεί το ίδιο λεξιλόγιο και ντύσιμο, την ίδια μουσική, υιοθετεί τους ίδιους τρόπους και τις ίδιες συμπεριφορές. Αυτές θα λέγαμε αποτελούν "δοκιμές κοινωνικοποίησης" και είναι μέρος μιας ευρύτερης διαδικασίας αναζήτησης ατομικής και κοινωνικής ταυτότητας.

Πολλές φορές συγκρούσεις και έντονα συναισθήματα που ο έφηβος δεν αντέχει να βιώνει ενδοψυχικά, συνειδητά ή ασυνείδητα, αλλά ούτε μπορεί να μιλήσει για αυτά, ενδέχεται να τα εκφράζει στην πράξη μέσα από τη χρήση ουσιών νόμιμων και παράνομων ή άλλων επικίνδυνων συμπεριφορών. Σε αυτές τις συνθήκες το τσιγάρο στα μάτια του εφήβου εκφράζει έντονες συγκινήσεις. Γίνεται σύμβολο δύναμης έναντι της αδυναμίας που νιώθει, ανεξαρτησίας και ενηλικίωσης που τόσο επιθυμεί. Για τον έφηβο όλα εκτυλίσσονται σε ένα έντονα συγκινησιακό περιβάλλον όπου η ανασφάλεια και η ανάγκη αναγνώρισης και αποδοχής μάχονται έντονα. Το γεγονός ότι το κάπνισμα λειτουργεί ως μέσο βελτίωσης τις αυτοεκτίμησης του εφήβου και ως διέξοδος στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει έχει επιβεβαιωθεί και από αρκετούς έλληνες μελετητές (Κοκκέβη, Στεφανής, Τούντας κ.α.). Το τσιγάρο γίνεται για τον έφηβο το πλαστό-ψεύτικο μέσο που τον βοηθά να αντέξει ή ακόμη και να ξεπεράσει αδυναμίες, δύσκολα συναισθήματα, ελλείψεις, απαιτήσεις, ικανότητες που δεν έχει, έτσι ώστε να γίνει αποδεκτός. Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική. Η επιβεβαίωση μέσο του καπνίσματος δεν επαρκεί για να επιφέρει πραγματική βελτίωση της αυτοεκτίμησης. Ο έφηβος εμπλέκεται σε μια διαδικασία αναζήτησης προσωπικής αξίας μέσα από μια συνήθεια που προκαλεί επιφανειακή πρόσκαιρη και τελικά αβέβαιη ικανοποίηση. Η αίσθηση της αποδοχής και της αξίας που αποκτιέται μέσο του καπνίσματος δεν είναι μια διαρκής και εσωτερική αίσθηση αλλά μια πρόσκαιρη ψευδαίσθηση που οδηγεί το νέο σε επιπρόσθετα προβλήματα. Όταν το κάπνισμα εμπλέκεται τόσο στενά με την εικόνα του εαυτού η προσωπικότητα και το κάπνισμα δομούνται μαζί και το τσιγάρο μοιραία μετατρέπεται σε <<μέρος του σώματος>>. Πιθανά αυτό να είναι ένας λόγος ο οποίος μπορεί να εξηγεί το γρήγορο πέρασμα στην εξάρτηση από τον καπνό. Η Αμερικανική Πνευμονολογική Εταιρεία αναφέρει ότι οι περισσότεροι από τους εφήβους που έχουν καπνίσει 100 τσιγάρα θα ήθελαν να το κόψουν αλλά είναι ανίκανοι να το κάνουν – έχουν ήδη εξαρτηθεί. Επίσης ίσως με αυτόν τον τρόπο εξηγείται γιατί η απλή ενημέρωση ως μέσο αντιμετώπισης δεν επαρκεί.

Το θέμα της χρήσης του καπνού όπως και οι υπόλοιπες εξαρτήσεις είναι ένα πρόβλημα <<συνάρθρωσης>>. Η συνύπαρξη και η στενή σχέση των συναισθηματικών – συγκινησιακών καθώς και κοινωνικο-πολιτιστικών παραγόντων μας οδηγεί σε μεθόδους αντιμετώπισης που χρειάζεται από τη μια να στοχεύουν στην αλλαγή των κοινωνικών προτύπων και αντιλήψεων που εξακολουθούν να επικοινωνούν τις <<καλές λειτουργίες του καπνίσματος>> και από την άλλη στην κάλυψη των συναισθηματικών παραμέτρων που σχετίζονται με τη βελτίωση της αυτοεικόνας και της αυτοεκτίμησης των εφήβων γιατί κάθε έφηβος που δυσκολεύεται ανεξαρτήτως τρόπου έκφρασης αυτής της δυσκολίας, μας στέλνει πάντα το ίδιο μήνυμα. Το μήνυμα αυτό αφορά στη βαθιά ανάγκη του για Αποδοχή, για Συγκράτηση και Υποστήριξη, για Επικοινωνία και Εμπιστοσύνη ότι είναι ικανός να τα καταφέρει.

Βιβλιογραφικές αναφορές:
Σύγχρονα θέματα παιδοψυχιατρικής, επιμέλεια Γ. Τσιάντης, Σ. Μανωλόπουλος, Εκδόσεις Καστανιώτης
Εφηβεία - Ένα μεταβατικό στάδιο σε ένα μεταβαλλόμενο κόσμο, επιμέλεια Ι. Τσιάντης, Δ. Αναστασόπουλος, Β. Χαντζάρα, Μ. Λιακοπούλου, Κ. Χριστιανόπουλος, Εκδόσεις Καστανιώτη
Το κάπνισμα στην Εφηβεία, Μπετίνα Ντάβου, Εκδόσεις Καστανιώτη
Έφηβοι – Προβλήματα και ανησυχίες, Φ. Ντολτο, Κ. Ντολτό-Τολις, Εκδόσεις Πατάκη
Πανελλήνια έρευνα για τη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών στους μαθητές-Έρευνα ESRAD 2011 ΕΠΙΨΥ Αθήνα 2012